مدیریت استانی کردستان

مسجد جامع سنندج شکوه عيني معماري اسلامي کشور در دوره قاجار توسط والي وقت اين شهر بنا نهاده شده به دليل ويژگي هاي خاص يکي از آثار تاريخي و ديدني استان کردستان به شمار مي رود و هر روز پذيرايي خيل عظيمي از مهمانان و گردشگران است.

شهرت و آوازه مسجد جامع سنندج يا دارالاحسان نه تنها به دليل ويژگي هاي خاص معماري بلکه به واسطه پرورش چهره هاي درخشان در حوزه مسائل ديني و علما و روحانيون بوده است.
شهر سنندج در غرب ايران و مرکز استان کردستان از اواخر دوره صفويه به مرکزي سياسي و فرهنگي تحت حمايت شاهان صفوي قرار گرفت و اين امر موجب شد که در اين منطقه آثار معماري قابل توجهي از جمله کهندژ “قلعه سنه” بازار، مساجد و بناهاي متعددي با ويژگي هاي معماري مناطق مرکزي ايران به ويژه معماري سبک اصفهاني و با الهام از معماري بومي منطقه ايجاد شود.
يکي از بناهاي شاخص که در دوره قاجار با حمايت فتحعلي شاه قاجار و توسط امان الله خان اردلان والي وقت کردستان ساخته شد، مسجد – مدرسه دارالاحسان است که امروز از آن به عنوان مسجد جامع سنندج ياد مي شود.
اين بنا با شکوهترين و زيباترين مسجد استان، به لحاظ سبک معماري و تزيينات وابسته به معماري است. مسجد- مدرسه دارالاحسان در بافت قديم و در مجاورت و نزديکي قلعه حکومتي قرار داشته و اکنون نيز يکي از خيابان هاي قديمي شهر از مقابل آن عبور مي کند و آن هم شايد به اين دليل بوده که عمر باني “امان الله خان” براي تکميل آن به سررسيده باشد که اشارات مختلف در متون تاريخي محلي مويد اين مطلب است.
از جمله ويژگي هاي بارز اين ساختمان استفاده از عالي ترين مصالح ساختماني در ساخت و تزيينات آن است، که با کاشي کاري خشتي وسيعي توام با کتيبه و نوشته همراه است و در متن کتيبه ها هريک به مضمون خاصي اشاره شده است.
نکته مهمتر اينکه در دارالاحسان استفاده از آيات قراني در سطح وسيعي از نماها، ستون ها و ديوارهاي داخلي و خارجي به وفور ديده مي شود و به نظر مي رسد اين امر مورد توجه و تأکيد و خواسته مهم والي کردستان بوده است.
در بناي دارالاحسان شاعراني همچون ميرزا فتح الله کردستاني متخلص به “خرّم"، ميرزا صادق اصفهاني متخلص به “ناطق"، مجدالممالک متخلص “فرهي” و “جوهري” اشعار نغزي توام با ماده تاريخ سروده اند که در شعرشان تمجيد از والي، شکوه و عظمت، وجه تسميه و کارکرد بنا در دو نقش مدرسه و مسجد مورد توجه است.
مسجد طي سالهاي 1226 تا 1232 هجري قمري ساخته شده است و اين هم بر اساس تاريخهاي موجود در کتيبه ها و اشعار فارسي است که مربوط به زمان ساخت مناره، مدرسه مسجد، تزيينات، زمان نگارش کتيبه هاي آيات قراني و اشعار بوده است.
مسجد- مدرسه دارالاحسان هنوز هم يکي از بناهاي شاخص شهر و استان کردستان به شمار مي رود و سازنده و باني هم نظري جز اين نداشته است که بنايي با شکوه در قلب شهر سنندج “سنه دژ” بسازد.
اين بنا در ضلع شمالي خيابان امام خميني (ره) و در بافت قديم شهر سنندج قرار دارد. اين خيابان که مسجد اکنون در کنار آن واقع شده، از سال1310 شمسي به بعد ايجاد شده است. هر چند که مدخل ورودي مسجد دقيقا در کنار اين خيابان قرار دارد، ولي به نظر مي رسد که موقعيت مسجد نسبت به گذشته متفاوت بوده است.
مسجد اکنون بر روي يک کرسي چيني “سکو” متصل به خيابان قرار دارد و دسترسي به آن از طريق چند پله از سمت خيابان امکان پذير است، در حالي که معمولا مساجد قديمي شهرهاي ديگر به دلايل ساخت و سازه هاي شهري جديد، عموما در سطح پايين تري از خيابان و کوچه هاي پيرامون واقع شده اند که اين امر نشانگر اهميت توجه به مکان يابي ساخت مسجد در جايگاهي مناسب است و نشان مي دهد که فيزيک و توپوگرافي شهري سنندج اين امر را ميسر ساخته است که مسجد در نقطه اي قرار گيرد که با گذشت حداقل بيش از دو سده از زمان ساخت بالاتر از سطح خيابان اصلي مقابل آن قرار گيرد.
اين بنا داراي يک حياط، شبستان ستون دار و دو ايوان است که يکي رو به شرق دارد و ديگري رو به سمت قبله، حجره ها، مدرسه ها، مدخل ورودي، راهروهاي جانبي، فضاي مرده شوي خانه و دو مناره اين بنا بر روي ايوان رو به شرق “ضلع غربي حياط مدرسه” ساخته شده است.
در پيرامون حياط مدرسه حجره هايي با ايوانچه هايي در مقابل آن ها ديده مي شود. در وسط اين حياط حوض آبي تعبيه شده که آب از آن قنات معروف به مسجد دارالاحسان تأمين مي شده است.
ايوان رو به شرق مسجد که در ضلع غربي حياط مدرسه قرار دارد، علاوه بر عملکرد يک ايوان با شکوه، مدخل ورودي به داخل شبستان مسجد است. به طور کلي، در نگاه نخست اين بناي با شکوه به صورت يک بناي يک ايواني از نظر سبک شناسي مساجد ايراني محسوب مي شود.
يکي از کامل ترين توصيف ها درباره معماري اين مسجد- مدرسه که در متون تاريخي محلي دوره قاجاريه آمده، مربوط به صاحب کتاب حديقه ناصريه است او نوشته است: “امان الله خان… مسجدي را در نهايت شکوه و استحکام بنا کرد. اسم اين مسجد دارالاحسان است و بسيار عالي و ممتاز و در و ديوار آن کاشي کاري است.
شبستاني دارد که بيست و چهار عدد ستون سنگي در آن نصب شده، در کتيبه ي چهار ديوار اين شبستان و کتيبه هاي اطراف ستون ها سه ثلث قرآن مجيد را با کاشي به خطي که شبيه به خط کوفي است، نوشته اند که نهايت امتياز را دارد و دو ايوان بزرگ که يکي رو به قبله ديگري رو به طرف مشرق در اين مسجد بنا شده که خيلي بررونق مسجد افزوده” است.
در نماي بيروني مسجد “ايوان هاي شرقي و جنوبي مسجد” آيات بسياري به کار برده شده که نشان از توجه سفارش دهنده، خطاط و کاشي کار است.
همان طور که اشاره شد به کار گيري گسترده آيات قرآني در اين مسجد نشانگر توجه خاص باني اين بنا به اين امر است. اين مسئله در ديوارها، پايه ها و سر ستون هاي فضاي داخل مسجد مضاعف شده است. ديوارها، پايه ها و سرستون هاي فضاي داخل مسجد تا ارتفاعي معين با آيات قرآني تزيين شده است.
اين مسجد داراي بيست و چهار ستون سنگي با سر ستون هاي مزين به مقرنس کاري است . بدنه اين ستون هاي سنگي به طور قابل توجهي با تزيينات طنابي شکل حجاري شده و در روي پايه آن ها طرح گل و بوته نقش بسته است و در بخش فوقاني آن ها از آيات و سوره هاي مختلف ولي متناسب استفاده شده است.
پس از کتيبه هاي روي سر ستون هاي شبستان با مضمون سوره ها و آيات قرآني که شرح آن ها به تفصيل بيان شد، کتيبه نواري کاشيکاري آبي رنگ است که بر زمينه آن به خط ثلث سفيد بسياري از آيات سوره هاي مختلف قرآن کريم نوشته شده و در نوع خود شايد کم نظير است. اين کتيبه به صورت کمربندي دور تا دور ديوارهاي شبستان را فرا گرفته است. اين کتيبه به موازات کتيبه هاي سر ستون ها نوشته شده و ترکيب خط و قرار دادن آيات بسيار در اين کتيبه حاوي نکات ارزنده اي است.
از مهم ترين تزيينات بنا مي توان به کاشي کاري هاي گسترده هفت رنگ (خشتي) اشاره کرد که در نماي داخلي و خارجي بنا به ويژه در ايوان هاي جنوبي و شرقي، ديوارهاي حياط مدرسه و نماي حجره ها به صورت وسيع ديده مي شود. اين کاشي کاري ها با خط زيباي ثلث که بر روي آن ها نوشته شده، جلوه خاصي يافته است.
در باور و اعتقادات اسلامي، وحدت قامت الله، نمادي از کثرت و نگهباناني است که مانع ورود شياطين به مسجد است.
در کاشي کاري هاي هفت رنگ نماي ايوان هاي مسجد، طرح هاي گل و بوته و اسليمي به صورت ترنج و نيم ترنج و کاشي هاي با طرح هاي هندسي به صورت ستاره هاي هشت پر ايراني و يا گل هاي هندسي کار شده اند.
هر چند که اين بناي ارزشمند و تاريخي با تلاشهاي بسياري در وقت خود احداث شده است ولي متاسفانه به دليل سهل انگاري مسئولان در طول سالهاي دهه 70 هجري شمسي و با هدف توسعه فضاي مسجد، ساخت و سازهاي در اطراف اين اثر ارزشمند تاريخي بنا نهاده شده و به صورت کامل معماري اصيل و قديمي را تحت تاثير قرار داده است.